Opkomst
Hay werd in 1838 in Salem, Indiana geboren als zoon van een arts die vanuit Virginia naar het westen was getrokken. Hij woonde een tijd in Kentucky en vestigde zich uiteindelijk in Indiana. Hay volgde eerst thuis onderwijs en daarna aan een privé-academie en ging in 1852 naar het Illinois State College. Drie jaar later schreef hij zich in aan de Brown University, waar hij in 1858 afstudeerde. Hay studeerde rechten op het kantoor van zijn oom en werd in 1861 toegelaten tot de balie van Illinois. In deze periode ontmoette hij Abraham Lincoln en speelde een kleine rol in diens presidentiële campagne. Na de verkiezing van Lincoln koos de nieuwe president Hay als zijn privé-secretaris.
Na de Amerikaanse Burgeroorlog bekleedde Hay meerdere diplomatieke posten, waaronder die van Parijs, Wenen en Madrid. In 1870 verliet hij de diplomatieke dienst om te gaan schrijven. Hij zou uiteindelijk een tiendelige studie over Lincoln publiceren, samen geschreven met John Nicolay.
Hay keerde in 1896 terug in overheidsdienst toen de nieuw gekozen President McKinley hem benoemde tot Ambassadeur in Groot-Brittannië. Hij kreeg de functie van Secretary of State aangeboden terwijl de Verenigde Staten onderhandelden over het vredesverdrag met Spanje na het winnen van de Spaans-Amerikaanse oorlog. Hij nam het aanbod aan en trad in september 1898 in dienst.