En het verhaal van de man achter die noodlottige woorden
Op 18 november, 1956 sprak Nikita Chroesjtsjov de woorden die de betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten een decennium zouden terugzetten. In de Poolse ambassade in Moskou verkondigde hij in een zaal vol westerse diplomaten: “We zullen jullie begraven”.
Enkele afgezanten van NAVO-lidstaten en de Israëlische afgezant verlieten uit protest de zaal en overal ter wereld leek het spookbeeld van een kernoorlog groter te worden, terwijl de klok voor de dag des oordeels onheilspellend wegtikte op de achtergrond. Wat velen toen echter niet wisten, was dat “we zullen jullie begraven” in het beste geval een verkeerde interpretatie was, en in het slechtste geval een compleet foute vertaling.
De spreekbuis van de Sovjetleiders
Viktor Sukhodrev, die vaak de koning der tolken wordt genoemd, is grotendeels de man die verantwoordelijk is voor de woorden “we zullen je begraven”. Sukhodrev, de tolk van Russisch naar Engels voor Chroesjtsjov, Brezjnev en Gorbatsjov, groeide op in Londen en zijn vloeiende beheersing van het Engels zou hem de spreekbuis van de Sovjetleiders op het wereldtoneel maken.
Hij is te zien op veel officiële foto’s uit die tijd, en hij heeft de eer meerdere Amerikaanse presidenten te hebben ontmoet, van Eisenhower tot George H W Bush.
Soechodrev was zeker een meester in zijn vak, maar hij was niet onfeilbaar. Chroesjtsjov was volgens Soekhodrev een bijzonder moeilijk te vertalen persoon. Hij kon een opruiende spreker zijn, hij vertelde graag grappen en vertrouwde op spreekwoorden om zijn punt over te brengen, waarvan Soekhodrev er vele nog nooit had gehoord. Dit wordt vaak toegeschreven aan het feit dat Chroesjtsjov zo dicht bij de Russisch-Oekraïense grens was opgegroeid, en hoewel we ons de USSR herinneren als één blok, waren er nog steeds grote verschillen tussen zelfs buurlanden als Rusland en Oekraïne.
Hoewel Chroesjtsjov naar verluidt zijn favoriete baas was om te vertalen omdat hij van de uitdaging genoot, zou Soekhodrev over de man hebben gezegd: “Ik heb vele jaren met Chroesjtsjov gewerkt, hij was een ongeschoold persoon en hij hield er ook niet van om vooraf geredigeerde teksten te lezen. Hij hield van improviseren, sprak openhartig en was dol op discussies en argumenten.”
Mistranslatie of misinterpretatie?
Er is veel gespeculeerd over wat Chroesjtsjov bedoelde toen hij zei: “my vas pokhoronim”. Google translate zal u vertellen dat het betekent “we begraven je”, een minder verfijnde versie van Sukhodrev’s “we zullen je begraven.”
Velen stellen echter dat hij het te letterlijk interpreteerde. “Mijn vas pokhoronim” kan worden geïnterpreteerd als verschillende dingen, zoals: “we zullen leven om je begraven te zien worden”, “we zullen aanwezig zijn op je begrafenis”, “we zullen je overleven” en “we zullen langer leven dan jij”, die allemaal, hoewel ze zeker provocerende uitspraken zijn, de openlijke dreiging van “we zullen je begraven” missen.
Soekhodrev was het daar echter niet mee eens en bleef bij zijn vertaling, en noemde het een “exacte interpretatie”. Wanneer men het volledige citaat in zijn context bekijkt, verliest zijn interpretatie opnieuw een deel van de dreigende ondertoon.
“Of je het nu leuk vindt of niet, wij staan aan de goede kant van de geschiedenis. We zullen jullie begraven.” – Nikita Chroesjtsjov
Er is vaak op gewezen dat de uitdrukking in de volledige context meer verwijst naar ideologie en geschiedschrijving dan naar oorlogsvoering. Chroesjtsjov was een gewone spreker en het is onwaarschijnlijk dat hij zich op proza zou hebben gebaseerd als hij wilde dreigen.
“We zullen jullie begraven”, een veel verfijndere uitspraak, vereist een cultureel begrip dat verloren ging toen hij in het Engels werd vertaald. In 1963, herinnerde Chroesjtsjov zich zijn toespraak door te zeggen: “Ik heb ooit gezegd: ‘We zullen jullie begraven’, en daar kreeg ik problemen mee. Natuurlijk zullen we jullie niet met een schop begraven. Jullie eigen arbeidersklasse zal jullie begraven.”
Voor ons lijkt het misschien een vreemde uitspraak, maar in het communistisch manifest staat de regel “het proletariaat is de begrafenisondernemer van het kapitalisme”. In het Russisch wordt “begrafenisondernemer” vaak vertaald als “doodgraver”.
Cultuur en context
Dus, had Soekhodrev gelijk met zijn uitspraak “we zullen jullie begraven”? Ja en nee. Hij was zeker een meester in zijn vak, en zijn interpretatie is technisch gezien correct. Hij overschatte echter het begrip van het Westen van de culturele geschiedenis rond de zin waarnaar Chroesjtsjov verwees. Zonder die context kan “we zullen jullie begraven” gemakkelijk worden geïnterpreteerd als een dreigement, en dat is precies wat de Westerse media eronder verstonden.
Soechodrev stond erom bekend dat hij soms de taal van de Sovjetleiders veranderde, om ze slimmer, welwillender en wijzer te laten klinken, en misschien had hij dat hier ook moeten doen, door “we zullen jullie begraven” te vertalen als “we zullen langer leven dan jullie”. Hoewel minder nauwkeurig, komt het dichter bij de bedoeling van de uitspraak die Chroesjtsjov probeerde uit te drukken.
Het in evenwicht brengen van de letterlijke betekenis en de bedoeling van de betekenis is een van de moeilijkste onderdelen van het tolken en vertalen. In een culturele context, had Soekhodrev gelijk. Maar in de context van de tijd waarin hij het zei, toen de Sovjets het Westen ver vooruit waren met technologische ontwikkelingen zoals de ontwikkeling van de eerste intercontinentale ballistische raket (ICBM) en de lancering van de eerste satelliet, de Spoetnik, was het voor Soechodrev misschien verstandiger om een hap uit Chroesjtsjovs uitspraak te nemen.